Verdroging en drinkwateronttrekking zijn belangrijke obstakels voor natuurherstel (met onderbouwing)

De zorgen over de kwaliteit van onze natuur zijn groot. Om hier effectief op te reageren, is het essentieel de juiste oorzaken te identificeren. Vaak wordt stikstofdepositie vanuit de landbouw als belangrijkste schuldige aangewezen. Deelnemers van Stichting SLN (Samenleving, Landbouw en Natuur) hebben vele experts gesproken, rapporten bestudeerd1), samen met deskundige ecologen diverse natuurgebieden, waaronder Natura 2000-gebieden, bezocht2) en een groot aantal Natuurdoelanalyses kritisch bekeken3).
Uit hun bevindingen blijkt dat stikstof nauwelijks een significante drukfactor is. Veel vaker is de waterhuishouding het belangrijkste knelpunt voor een achterblijvende natuurkwaliteit. Verdroging werd als belangrijkste oorzaak geïdentificeerd. Gebieden zonder watergebrek bleken in het algemeen in een goede staat te verkeren4).
Deze constatering was voor de stichting een eyeopener. Het riep de vraag op: als stikstof uit de landbouw de grootste oorzaak zou zijn, waarom is die teruggang dan vooral zichtbaar op de drogere plaatsen? Een nadere blik op de situatie onthulde dat de grondwaterstand de afgelopen

jaren is gedaald. Dat is gedeeltelijk te wijten aan klimaatsverandering, uitbreiding van stedelijk gebied en infrastructuur, betere afwatering van landbouwgebieden. Maar het viel vooral op dat problemen bleken voor te komen in natuurgebieden waar drinkwater wordt gewonnen.5) Alleen al in de provincie Overijssel wordt jaarlijks 73 miljoen kubieke meter drinkwater opgepompt. Deze hoeveelheid zal waarschijnlijk toenemen vanwege dreigende drinkwatertekorten. Plaatselijk is daardoor de grondwaterstand met 50 cm of meer gedaald.

Gevolgen van verdroging

Verdroging van deze gebieden heeft verschillende negatieve gevolgen.6) In de eerste plaats het logische directe gevolg dat droogtegevoelige planten zich slecht kunnen handhaven.7) Minstens even belangrijk is de invloed van wateronttrekking op verzuring en stikstof.

Drinkwater bevat gemiddeld 40 gram calcium per kubieke meter. Dit betekent dat alleen al in Overijssel jaarlijks bijna 3000 ton calcium aan de natuur wordt onttrokken. Calcium heeft een belangrijke PH-bufferende functie. Door de onttrekking van calcium uit vooral de bovenste bodemlagen verzuurt de bodem. Immers: de bovenlaag wordt aangevuld met kalkarm regenwater, terwijl tegelijkertijd 3000 ton calcium wordt onttrokken.8) Het derde belangrijke gevolg is dat verlaging van de grondwaterstand leidt tot een enorme toename van de hoeveelheid stikstof in de wortelzone van natuurbodems.9) Micro-organismen zetten de in de bodem aanwezige stikstofverbindingen namelijk om tot het onschuldige stikstofgas. Dit zogenaamde denitrificatieproces is sterk afhankelijk van de vochttoestand. Onder natte omstandigheden kan het merendeel van de stikstof op natuurlijke wijze uit het ecosysteem verdwijnen. Maar onder extreem droge omstandigheden staat dit proces volledig stil. Samenvattend blijkt dat de invloed van verdroging veel groter is dan die van stikstofdepositie. Dat is te wijten aan directe droogteschade en verstoring van natuurlijke denitrificatie. De drinkwaterwinning kan dus, naast verdroging, ook plaatselijk een extra verzurend effect op de natuur tot gevolg hebben.

Conclusie

De Stichting SLN acht deze ontdekking zorgelijk en pleit voor meer aandacht voor verdroging als drukfactor. Met name drinkwaterwinning uit natuurgebieden zou heroverweging verdienen. Het is voor de stichting duidelijk dat de nu voorgenomen natuurherstelmaatregelen geen positief effect op de natuur zullen hebben zolang de focus ligt op nauwelijks relevante drukfactoren, zoals de stikstofdepositie uit de zogenaamde “deken”.

Jaap Majoor, namens st. Samenleving, Landbouw en Natuur

Augustus 2024

Noot 1

SLN heeft sinds haar oprichting veel kennis verzameld bij onder andere de volgende instanties:

CBS, Denktank Natuur, Ecologische Autoriteit, Ecologische adviesbureaus, Greenpeace, Floron, Fryske Gea, LandschappenNL, Natuurmonumenten, Nederlands Instituut voor de Ecologie .Provinciaal ecologen, Radbout Universiteit, RAVON, SoortenNL, Sovon, Staatsbosbeheer, Vlinderstichting, WUR, Waterschappen, Waterwinbedrijven en Zoogdierenvereniging.

Noot 2

Uit interesse en met kennis van zaken, zijn natuurgebieden bezocht en beoordeeld. De staat van instandhouding was belangrijk. Maar ook relevantezaken die spelen in desbetreffende gebied zijn meegenomen. Van de meeste bezoeken zijn verslagen beschikbaar. De gebieden zijn o.a. de Maasduinen, Wierdense Veld, het Boetelerveld, Veluwe, Rottige Meenthe, Willinks Weust, Zuid-Oost Groningen, Aamsveen, Vlieland, Kampina

Noot 3

Natuurdoelanalyses aan een kritische blik onderworpen: Rottige Meenthe, Alde Feanen, Binnenveld, Rijntakken, Fochteloërveen, Vecht/beneden Reggegebied, Polder Westzaan, Nieuwkoopse Plassen en De Haeck, Loonse Duinen en Bargerveen

Natuurterreinen met een optimale waterhuishouding zijn er nauwelijks, Overal is er wel aan gemanipuleerd. Met vaak negatieve gevolgen. Mogelijk is het Zwanenwater in de duinen de enige uitzondering. Mogelijk ook de Bruuk bij Nijmegen. De laatste decennia zijn overigens wel maatregelen getroffen voor verbetering.

Voor de resultaten van bovengenoemde analyse, zie de toegevoegde bijlage. Uit 12 NDA’s, verdeeld over het land, zijn feitelijkheden gehaald, zoals die door de samenstellers zijn opgeschreven.
Er is gekeken naar de aangegeven drukfactoren en de zichtbare gevolgen daarvan in de natuur. In geen van deze terreinen is een oorzaakgevolg-analyse door de samenstellers uitgevoerd. Er is geen melding van een overheersend negatieve invloed van N depositie op de natuur aangetroffen. Alléén op basis van het model Aerius is vastgesteld dat stikstof een belangrijke, zo niet de belangrijkste is

Zie daarnaast o.a. Prins (2023): Natuur anno 2023; vallen of opstaan

Figuur: Landelijke trend van de grondwaterstand in Nederland en op de Veluwe (1955-2020)

Noot 5

Aanvullend, op het gebied van drukfactoren, en dan specifiek over de waterhuishouding in de natuurgebieden, is deskundigheid gebruikt van Terreinbeheerders (Kampina, Vlieland), Provincie Fryslân (verdroging Rottige Meenthe), WUR (denitrificatie), Planbureau Leefomgeving (denitrificatie), Waterleidingbedrijven ( vooral internetpagina’s), RU Groningen en KU Tilburg (waterhuishouding).

Binnen het directe netwerk van SLN is expertise voorhanden op gebied van Ecologie, Bosbouw, Landschapsecologie, Onderzoeksjournalistiek, Stikstofproblematiek, Voeding, N-reductietechnologie en Natuurontwikkeling.

Terreinbeheerders van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer hebben ons laten zien dat binnen natuurterreinen de natuur op natte plaatsen er opvallend beter voor staan dan op droge plaatsen.

Noot 6

Rapport “Vallen of Opstaan”, gebaseerd op informatie van o.a. soortenorganisaties concludeert dat van de 72 afnemende soorten 26 gevoelig bleken te zijn voor hydrologische omstandigheden, waarvan 18 voor verdroging.

Noot 7

Voorbeelden van plantensoorten, die door droogte verminderen zijn drijvende waterweegbree, kaal tandmos, kleine biesvaren en beekdikkopmos.

Noot 8

In Noord-Brabant gaat het om 23.000 ton Ca (bron: waterwinbedrijven Vitens en Brabant Water) Ter onderbouwing van mogelijke kans op verzuring door droogte:

• Bovenstaand schema
• Vermindering basenrijke kwel door grondwaterdaling (NDA Rottige Meenthe).
• Letterlijk citaat uit NDA Vecht/Reggegebied: “Onlangs heeft Vitens besloten de waterwinning uit te breiden (onder andere bij de Archemerberg). Onderzoek heeft uitgewezen dat dit op verschillende delen van het gebied leidt tot een grondwaterstandsdaling en afname van kwel.”